W sercu Eifelu, niedaleko miasta Bad Münstereifel, ukryty w zielonej dolinie, stoi jeden z największych i najpotężniejszych radioteleskopów świata – Radioteleskop Effelsberg. Jego budowa rozpoczęła się w 1968 roku i trwała cztery lata. Projekt był w całości finansowany przez Niemcy, a za jego realizację odpowiadał Instytut Radioastronomii Maxa Plancka (MPIfR) w Bonn. Koszt budowy wyniósł około 50 milionów marek zachodnioniemieckich, co dziś odpowiadałoby kilkudziesięciu milionom euro. W momencie uruchomienia w 1972 roku był największym w pełni ruchomym radioteleskopem na świecie, utrzymując ten tytuł przez ponad trzy dekady.
Dzięki swojej lokalizacji w naturalnej niecce, teleskop chroniony jest przed zakłóceniami elektromagnetycznymi z pobliskich miast, co czyni go jednym z najczystszych pod względem środowiska radiowego miejsc obserwacyjnych w Europie.
Dane techniczne – czyli jak działa ten kolos
Średnica czaszy: 100 metrów
Waga konstrukcji: ponad 3 200 ton
Typ: ruchomy radioteleskop paraboliczny
Zakres częstotliwości: od 0,3 GHz do aż 96 GHz
Precyzja: ustawienia z dokładnością do setnych części stopnia, z powierzchnią czaszy kontrolowaną do milimetrów
Mobilność: pełny obrót 360° w azymucie i do 90° w elewacji – pozwala śledzić obiekt przez wiele godzin
Jakie teleskopy go przewyższają?
Choć Effelsberg wciąż należy do największych, dziś kilka innych konstrukcji go przewyższa pod względem rozmiaru:
FAST (Chiny) – 500 m, największy radioteleskop o pojedynczej czaszy (nieruchomy)
Green Bank Telescope (USA) – 100 m, również w pełni ruchomy
Sardinia Radio Telescope (Włochy) – 64 m, nowoczesna konstrukcja europejska
RT-70 (Rosja) – 70 m, stosowany m.in. w komunikacji z sondami
Jednak Effelsberg nadal pozostaje największym w pełni ruchomym radioteleskopem w Europie, a jego precyzja i udział w projektach międzynarodowych VLBI czynią go niezastąpionym w wielu obszarach badań.
Co bada teleskop?
Radioteleskop Effelsberg to kluczowe narzędzie w badaniach:
Pulsarów – obracających się gwiazd neutronowych emitujących sygnały radiowe niczym latarnie morskie
Galaktyk – obserwuje gaz w ich ramionach spiralnych, badając ruch i ewolucję
Czarnych dziur i aktywnych jąder galaktyk
Molekuł międzygwiezdnych – w tym wodoru, podstawowego składnika kosmicznej materii
VLBI (Very Long Baseline Interferometry) – współpracuje z innymi teleskopami na świecie, tworząc „superteleskop” wielkości planety
Przebudowy i modernizacje
Radioteleskop Effelsberg był wielokrotnie modernizowany, by sprostać wymaganiom nowoczesnej radioastronomii:
Modernizacja powierzchni reflektora – w latach 80. i kolejnych dekadach stopniowo wymieniano panele aluminiowe na bardziej precyzyjne, co pozwoliło rozszerzyć zakres obserwacyjny aż do 96 GHz.
Instalacja nadprzewodzących odbiorników kriogenicznych – znacząco obniżyła szumy systemowe i zwiększyła czułość detekcji sygnałów z głębi kosmosu.
Unowocześnienie systemów sterowania i napędu – nowoczesna elektronika umożliwia precyzyjniejsze śledzenie obiektów oraz automatyczne dostosowanie do warunków obserwacyjnych.
Integracja z globalnymi sieciami VLBI – teleskop jest aktywnym uczestnikiem projektów EVN, EHT i LOFAR, dzięki czemu bierze udział w obserwacjach o rozdzielczości kątowej przekraczającej możliwości pojedynczego instrumentu.
Ciekawostki i unikalne cechy
Znajduje się w strefie ciszy radiowej – żadnych mikrofalówek, telefonów, ani Wi-Fi w pobliżu
Dzięki osadzeniu w dolinie, chroniony jest przed sygnałami z pobliskich miast
Służył do obserwacji czarnej dziury w galaktyce M87 w ramach projektu Event Horizon Telescope
Udostępniony turystom – specjalna platforma widokowa pozwala z bezpiecznej odległości zobaczyć teleskop w akcji
Podsumowując radioteleskop Effelsberg to nie tylko konstrukcja inżynieryjna – to „kosmiczne ucho” nasłuchujące echa Wielkiego Wybuchu, pulsary, galaktyki i nieznane zjawiska z głębin Wszechświata. To jeden z najbardziej precyzyjnych i niezawodnych teleskopów radioastronomicznych, który mimo upływu lat wciąż pozostaje na absolutnym topie.
-
Słuchając Wszechświata! Radioteleskop RT-64 od dekad rejestruje sygnały z najdalszych zakątków kosmosu. Dowiedz się, jak działa i co udało się odkryć!